Onder de titel ‘Onze leefstijl als probleem, niet alleen CO2‘ schreef de socioloog en klimaatactivist Darko Lagunas, in de klimaatblog van 19 november jl. van NRC (https://www.nrc.nl/nieuws) een artikel over nieuwe problemen die gecreëerd worden door groene oplossingen voor de realisatie van klimaatdoelen. De energietransitie van het mondiale noorden betekent nog meer uitbuiting van kinderen, ernstige milieuvervuiling en mensenrechtenschendingen in de landen die grondstoffen produceren voor groene energie. [Veelal waren die landen eeuwen achtereen koloniale wingewesten van Europese landen en zijn ze nog afhankelijk van Europese financiële steun.] Voor een snelle CO2 – reductie, een begrip bedacht door de fossiele industrie zelf, heeft het mondiale noorden veel fossiele grondstoffen nodig. Spreken over CO2- reductie verbloemt dat. Lagunas verbaast zich erover dat tijdens de recente klimaattop in Glasgow mensenrechten geen onderwerp van gesprek waren. Hij pleit voor klimaatrechtvaardigheid. Voor de mondiale energietransitie zou de focus moeten liggen op klimaatrechtvaardigheid. Klimaatrechtvaardigheid wordt bereikt met een set van bindende maatregelen die mens en milieu in de ketens van de energietransitie beschermen.
Klimaatrechtvaardigheid een samengesteld woord dat mij direct aansprak. Rechtvaardigheid, een begrip uit de ethiek en dat voor Romeinen uit de Oudheid de grondslag was voor hun rechtssysteem, dat ook het Nederlands rechtssysteem fundeert. Inderdaad, onze westerse leefstijl leidt – zonder grondige correctie – tot problemen voor de hele wereld. Als alle wereldbewoners de westerse leefstijl zouden overnemen, was de aarde binnen mum van tijd burnout en kon ze niet meer voor haar bewoners zorgen. Vaak zeggen we dat gedragsverandering één van de moeilijkste opgaven is voor mensen. Hoe kunnen we dan binnen afzienbare tijd voor alle aardbewoners tot een rechtvaardige uitkomst komen van de klimaattransitie?
Dat gedragsverandering moeilijk is, heeft te maken met wat en hoe we geloven. Leefstijl is gedrag, een uiting van hoe we onszelf in de wereld zien en ervaren, en hoe we naar de wereld kijken en deze ervaren. Wat we in de debatten rond het mondiaal klimaatvraagstuk impliciet laten (ook tijdens de recente VN klimaattop COP 26 in Glasgow) is, dat ook de westerse leefstijl een uiting is van een beliefsystem (in gewoon Nederlands, een geloofssysteem). Jawel, ook westerlingen leven en gedragen zich zoals ze geloven. Geloven zoals ge-lo-ven, overtuigd zijn van iets (ook als het bestaan van dat iets niet bewezen is of te bewijzen valt.)
De economische ideologie die nu heerst (ik noem die verder de wereldorde) kwam tot stand door geloven. Na eeuwenlange Europese indoctrinatie van de wereld met één geloofssysteem (een indoctrinatie die veelal gepaard ging met manipulatie en geweld) zijn Europeanen zich gaan gedragen alsof de wereldorde die ze creëerden een natuurwet is, onveranderlijk tot in de eeuwigheid. We denken in het westen bij die wereldorde niets bij, we hoeven er niets meer over uit te leggen of te verklaren omdat die orde met zijn geloofssysteem de wereld overwon. Dat is het bewijs dat het de beste orde is, toch? Zo is de wereld, die is speciaal voor ons gemaakt, we zijn de heersers. Leer er maar mee te leven. Zo is het nu eenmaal.
Die orde komt het westen goed uit vanwege de voordelen die het bracht en die westerlingen als hun ‘van – zelf – sprekend – recht’ beschouwen. De daarbij passende normen, waarden en gedragingen zijn geïnternaliseerd. Wie rijk is krijgt meer, wie arm is minder. Rijkdom komt van hard werken, armoede komt door luiheid. Rijkdom heb je enkel en alleen aan jezelf te danken, armoede ook. Dat ze in die landen er een rotzooi van maken, heeft niets met ‘het westen’ te maken; als ze nu betere leiders kozen, die van ze hielden en die niet corrupt waren, zouden ook die landen welvarend zijn. Kijk maar naar ons. Goed geregeld toch? Door kolonisatie adapteerde de rest van de wereld deze hyper individualistische denkwijze , en als adaptatie niet lukte ging men met uiterlijk vertoon doen alsof. Niet helemaal en niet overal, want wanneer je, bijvoorbeeld, in Aziatische, Arabische en Noord-Afrikaanse landen bent, ervaar je dat er meer en andere manieren zijn van geloven, van in de wereld staan en met elkaar en de aarde omgaan. Ook merk je dat de mensen in die gebieden ook met kennis, bewustzijn en trots leven. Ook zij zijn intelligent, wijs en hebben kennis.
Scheppingsverhalen. Mensen richten hun leven in en de wereld om hen heen met verhalen en mythen die ze met elkaar en anderen delen. Soms mondeling, soms op schrift (muurschilderingen zijn ook schrift!) De bijbel, bijvoorbeeld, is zo een verhaal, een verhaal over de schepping van de wereld, door mensen opgeschreven in een boek. Dat verhaal leert ons dat er maar één god is en die heet God, een hij. Europeanen maakten van hem een witte man – mensen scheppen hun goden naar hun beeld en gelijkenis!- en ook dat godsbeeld werd geëxporteerd. Deze God (soms in de vorm van een drie-eenheid waarbij de losse eenheden ook hij zijn) schiep de hemel en de aarde in zes dagen, met alles erop en eraan. Op de zesde dag schiep hij Adam; die klaagde over eenzaamheid, waarop God met een rib van de klager een vrouw voor de klager schiep, Eva. Hij maakte de mensen tot het centrum van zijn schepping en plaatste ze onder hem maar boven de dieren en planten en al het andere op aarde. Op de zevende dag rustte God uit om zijn schepping te aanschouwen, hij zag dat het goed was.
Dit verhaal exporteerden Europeanen met overmacht naar de rest van de wereld. Het verhaal leert ons dat mensen de kroon zijn op Gods schepping en dat, naast vermenigvuldiging en verspreiding over de wereld, het hun opdracht is om God te dienen (wie het waagt een andere god te dienen doet aan afgoderij, voor diegene wacht in haar/zijn dood de eeuwige hel!) en over de aarde en wat erin en erop leeft en groeit te heersen. In dat scheppingsverhaal zijn we zogezegd ‘rentmeesters’ van Gods creatie en – gezien onze relatie met dieren, het milieu en de aarde – zijn we verdraaid slechte rentmeesters. Zie daar een bron van onze misère: we maken van rente een rekensom en verbinden de uitkomst exclusief aan geld en spullen, niet aan affectieve en sociale relaties, milieu en spiritualiteit. Terzijde een gedachte: hoe zou rente eruit zien in een ander scheppingsverhaal?
Spiritualiteit en religie. Heel zuinigjes dringt hier en daar (klimaatactivisten beseffen het al lang) het besef door dat de klimaattransitie dekolonisatie is op mondiaal niveau. Op mondiaal niveau afkicken van een onhoudbare leefstijl. Op mondiaal niveau afkicken van de westerse verslaving aan fossiele energie, vergt mondiaal een fundamentele verandering in de omgang met energiebronnen en methoden van energie-opwekken. Een fundamentele verandering ook van ons zelfbeeld en de relatie met onszelf en anderen. Het geloofssysteem waarin mensen comfort vinden in oneindige lineaire groei en onuitputtelijke fossiele energiebronnen, biedt geen soelaas meer. Om te overleven moet niet de aarde, maar moeten wij iets anders doen.
Uit de mens- en gedragswetenschappen weten we dat het proces van afkicken lijkt op rouwen. Van mensen die professioneel met rouw & verlies werken, weten we dat rouwende mensen vaak baat hebben bij spiritualiteit en/of religie en daarnaar op zoek gaan. Soms ook als ze daarvóór er geen affiniteit mee hadden of zelfs afkeer. Wanneer we ons bewust zijn of bewust worden van de grondigheid van het geloofssysteem dat onder de wereldorde en onze energieverslaving ligt, dan kunnen we ook bedenken wat er met mensen gebeurt (individueel en collectief en niet alleen westerlingen!) tijdens de klimaattransitie. Aandacht besteden aan de menselijke psyche is dan het minste dat we kunnen en moeten doen om de transitie met weinig of geen trauma door te komen. Uit onze geschiedenis weten we wat trauma doet met mensen die gedwongen en onvoorbereid zich nieuw gedrag moeten eigen maken in een nieuwe en nog onbekende orde.
Transitie naar een Ander Normaal. Aan het begin van de covid-19 pandemie droomden we van een ‘nieuw normaal’. We zouden de dingen drastisch anders gaan organiseren en doen. Over die droom hoor je weinig meer. We zijn weer bij de winst- en verliesrekening van de wereldorde. Om mondiaal de energietransitie succesvol te realiseren, is het nodig dat we ook spiritualiteit en religie betrekken bij de transitieverhalen. Waarom? In alle majeure gebeurtenissen in onze geschiedenis (gebeurtenissen die onze kijk op onszelf en op de wereld veranderden) speelden spiritualiteit en religie een belangrijke rol. Soms een initiërende, soms een faciliterende, soms een beslissende, soms een vastketenende, soms een bevrijdende. Dat we in West-Europa (behalve in Groot Brittannië) de clerus – terecht! – uit de staatsmacht verdreven, betekent niet dat daarmee spiritualiteit en geloven in het leven van mensen – dus ook het leven van: politici/bestuurders, rechters, beleidsmakers, opiniemakers, journalisten – geen rol meer spelen.
De energietransitie is een majeure mondiale gebeurtenis. Doen alsof spiritualiteit en religie geen rol spelen in de mondiale instituten waar besluiten worden genomen die het alledaags leven van mensen over heel de wereld raken, is misleidend. (Om niet te zeggen misdadig.) Mensen voelen dat, mensen in rouw helemaal! Bij transities met wereldimpact zijn leiders V/M nodig die in hun leiderschapsbeoefening spiritueel en religieus niet in de kast zitten. Dan hoeven ze niet in achterkamers afspraken die ze op het wereldtoneel maken te verhaspelen tot voor de bevolking onnavolgbare deals. Want dat roept bij burgers achterdocht op en weerstand tegen verandering. Niemand wil misleid worden!
Goed nieuws. Het goede nieuws is dat wij mensen leerbaar, nieuwsgierig en flexibel zijn en – heel belangrijk! – we kunnen onze geloofssystemen veranderen. Onze geschiedenis bewijst dat.
Rechtvaardigheid hoort centraal op de klimaatagenda, ja! Spiritualiteit en religie horen ook in de klimaatgesprekken. Dat is rechtvaardig en humaan.
NB. Ik ben niet kerkelijk en omarm het leven met alle spirits en goden.
KRINGLOOP VAN MOED 